عشایر شاهسون: آشنایی با فرهنگ و زندگی کوچ‌نشینان اردبیل
استان اردبیل، با طبیعت بکر و کوه‌های سر به فلک کشیده‌اش، همواره زیستگاه اقوام و عشایر مختلف بوده است. در میان این اقوام، عشایر شاهسون با فرهنگ غنی، آداب و رسوم منحصربه‌فرد و شیوه زندگی کوچ‌نشینی، جلوه‌ای ویژه به این منطقه بخشیده‌اند. نام "شاهسون" به معنای "دوستدار شاه" یا "وفادار به شاه" است و ریشه در تاریخ این ایل و ارتباط آن با حکومت صفوی دارد.
تاریخچه و پراکندگی:
ایل شاهسون یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین ایلات آذربایجان به شمار می‌رود. شکل‌گیری این ایل به دوران صفویه بازمی‌گردد، زمانی که شاه عباس اول برای تقویت قدرت مرکزی و مقابله با تهدیدات مرزی، قبایل مختلف را تحت یک نام و یک رهبری متحد ساخت. مناطق ییلاقی و قشلاقی این ایل عمدتاً در استان اردبیل و بخش‌هایی از استان‌های آذربایجان شرقی و غربی قرار دارد. با فرا رسیدن فصل گرما، عشایر شاهسون به مناطق مرتفع و خنک ییلاقی مانند دامنه‌های سبلان کوچ می‌کنند و با سرد شدن هوا، به مناطق گرم‌تر قشلاقی در دشت مغان بازمی‌گردند.
فرهنگ و آداب و رسوم:
فرهنگ عشایر شاهسون سرشار از آداب و رسوم کهن و ارزش‌های اجتماعی قوی است. مهمان‌نوازی، احترام به بزرگترها، همیاری و تعاون در بین اعضای ایل از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در زندگی کوچ‌نشینی، همکاری و تقسیم کار نقش حیاتی دارد و همه افراد، از زن و مرد گرفته تا پیر و جوان، در انجام امور مختلف مشارکت می‌کنند.
- زبان و ادبیات: زبان اصلی عشایر شاهسون، ترکی آذربایجانی با لهجه خاص خود است. ادبیات شفاهی، شامل داستان‌ها، افسانه‌ها، ضرب‌المثل‌ها و اشعار فولکلوریک، سینه به سینه نقل شده و بخش مهمی از فرهنگ این ایل را تشکیل می‌دهد.
- موسیقی و رقص: موسیقی عاشیقی با سازهای سنتی مانند قوپوز (نوعی ساز زهی) در میان شاهسون‌ها رواج دارد. عاشیق‌ها با اشعار حماسی و عاشقانه خود، نقش مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ و تاریخ ایل ایفا می‌کنند. رقص‌های محلی نیز با حرکات پرشور و ریتمیک، جلوه‌ای از شادی و همبستگی را به نمایش می‌گذارند.
- پوشاک: لباس‌های سنتی عشایر شاهسون، با رنگ‌های شاد و طرح‌های زیبا، نمادی از هویت فرهنگی آن‌هاست. مردان معمولاً کت، شلوار گشاد و کلاه پوستی بر سر می‌گذارند و زنان نیز پیراهن‌های بلند و رنگارنگ، دامن‌های چین‌دار و روسری‌های گلدار به تن می‌کنند.
- صنایع دستی: زنان شاهسون در بافت فرش، گلیم، جاجیم و سایر دستبافته‌های پشمی مهارت خاصی دارند. نقوش هندسی، طرح‌های سنتی و استفاده از رنگ‌های طبیعی، اصالت و زیبایی خاصی به این صنایع دستی می‌بخشد که به عنوان نمادی از هنر و ذوق آن‌ها شناخته می‌شود.
- مراسم و جشن‌ها: عشایر شاهسون نیز مانند سایر اقوام ایرانی، اعیاد مذهبی و جشن‌های سنتی مانند نوروز را با شور و شوق خاصی برگزار می‌کنند. در این مراسم، آداب و رسوم خاصی اجرا می‌شود و همبستگی و پیوندهای اجتماعی تقویت می‌گردد.
شیوه زندگی کوچ‌نشینی:
شیوه زندگی کوچ‌نشینی، اصلی‌ترین وجه تمایز عشایر شاهسون است. آن‌ها به طور سنتی، دو بار در سال بین ییلاق و قشلاق کوچ می‌کنند. این کوچ فصلی، که "کوچ" نامیده می‌شود، نه تنها یک جابجایی مکانی بلکه یک رویداد اجتماعی و فرهنگی مهم است. در طول کوچ، تمام اعضای خانواده و احشام آن‌ها همراه می‌شوند و زندگی در سیاه چادرها (یورت) جریان می‌یابد.
- اقتصاد: اقتصاد عشایر شاهسون عمدتاً بر پایه دامداری (پرورش گوسفند و بز) استوار است. محصولات دامی مانند گوشت، شیر، پشم و پوست، منبع اصلی درآمد و تامین نیازهای آن‌ها را تشکیل می‌دهد. در کنار دامداری، صنایع دستی نیز نقش مهمی در اقتصاد خانوار ایفا می‌کند.
- سیاه چادر (یورت): سیاه چادر، مسکن سنتی عشایر شاهسون، از موی بز بافته می‌شود و به دلیل سبکی و قابلیت حمل آسان، سازگاری بالایی با شیوه زندگی کوچ‌نشینی دارد. طراحی داخلی سیاه چادر نیز متناسب با نیازهای زندگی عشایری صورت گرفته است.
- چالش‌ها و تغییرات: امروزه، زندگی عشایری با چالش‌های متعددی روبرو شده است. تغییرات اقلیمی، محدودیت‌های مراتع، توسعه شهرنشینی و دسترسی به امکانات مدرن، بر شیوه زندگی سنتی عشایر تاثیر گذاشته است. با این حال، عشایر شاهسون همچنان با حفظ بسیاری از آداب و رسوم خود، تلاش می‌کنند تا هویت فرهنگی و شیوه زندگی منحصر به فرد خود را حفظ کنند.
نتیجه‌گیری:
عشایر شاهسون با تاریخچه غنی، فرهنگ اصیل و شیوه زندگی کوچ‌نشینی، بخش مهمی از هویت فرهنگی و اجتماعی استان اردبیل را تشکیل می‌دهند. آشنایی با زندگی و فرهنگ این ایل، نه تنها ما را با تنوع فرهنگی ایران زمین آشنا می‌سازد، بلکه یادآور اهمیت حفظ و احترام به سنت‌ها و شیوه زندگی اقوام مختلف این سرزمین است. سفر به مناطق عشایری و تعامل با این مردمان مهمان‌نواز، تجربه‌ای ارزشمند و فراموش‌نشدنی خواهد بود.